چکیده بررسی اثرات بازبودن تجارت و مذاکرات تجاری رویکرد پانل دیتای پویا عضویت در آن سازمان بر رشد اقتصادی کشور ضرورت اساسی دارد.

فصلنامه پژوهشنامه بازرگانی شماره 83 تابستان 135-182 1396 بررسی اثرات بازبودن تجارت و مذاکرات تجاری بر رشد اقتصادی کشورهای ملحق شده به سازمان جهانی تجارت: رویکرد پانل دیتای پویا ** * یحیی فتحی عباس شاکری دریافت: 95/11/13 پذیرش: 96/4/19 مذاکرات تجاری / سازمان جهانی تجارت )WTO( / رشد اقتصادی / بازبودن / پانل دیتای پویا چکیده عضویت در سازمان جهانی تجارت )WTO( یکی از مهمترین چالشهای اقتصاد ایران بعد از رفع تحریمهای بینالمللی است. بر این اساس پژوهش درباره آثار بالقوه فرآیند مذاکرات و عضویت در آن سازمان بر رشد اقتصادی کشور ضرورت اساسی دارد. هدف از این پژوهش بررسي آثار بالقوه الحاق به WTO بر رشد اقتصادی ایران از طریق برآورد و تحلیل رابطه بین بازبودن تجارت فرآیند مذاکرات الحاق و عضویت کامل در WTO با رشد اقتصادی براساس تجربه کشورهاي ملحقشده به آن سازمان است. در این پژوهش با استفاده از دادههای تلفیقی 179 کشور در سالهای 1980 تا 2015 مدل رشد اقتصادی درونزا با استفاده از روش پانل دیتای پویا و با رویکرد متغیرهای ابزاری GMM( )Panel برآورد شده است. یافتههای این پژوهش نشان میدهد رابطه مثبت و معناداری بین رشد اقتصادی و بازبودن تجارت فرآیند مذاکرات الحاق و عضویت در WTO وجود دارد. از اینرو میتوان گفت shakeri.abbas@gmail.com *. استاد اقتصاد دانشگاه عالمه طباطبائی yahya.fathi@gmail.com **. دانشجوی دکتری علوم اقتصادی دانشگاه عالمه طباطبائی عباس شاکری مسئول نویسنده مسئول. مکاتبات.

1396 تابستان 83 شماره بازرگانی پژوهشنامه 136 بلکه نبوده محدود کامل عضویت از پس دوره به تجارت جهانی سازمان به الحاق اثرات که و سیاستها روی فرآیند این در که الزامی اصالحات بهدلیل نیز الحاق مذاکرات فرآیند قرار تحتتأثیر را ملحقشونده کشورهای اقتصادی رشد رویمیدهد اقتصادی نهادهای میدهد. F41, F43, F13, F14, B17, O19, O29, C33 :JEL طبقهبندی

137 یسررب تارثا ندوبزاب تراجت و تارکاذم یراجت رب دشر یداصتقا...اهروشک مقدمه درحالتوسعه کشورهاي مشارکت بينالمللي جامعه 1996 سال در آنکتاد نهم اجالس در جهاني سازمان در عضويت طريق از بينالمللي تجاري نظام در حالگذار در اقتصادهاي و جريان در کشورها اين منافع رساندن حداکثر به براي مناسب وسيلهاي را )WTO( 1 تجارت عضويت که است استوار اصل اين بر استدالل اين اساس شناخت. آزادسازي و جهانيشدن را تجاري سياستهاي و توسعهاي بلندمدت راهبردهاي طراحي اجازه کشورها به WTO در. 2 ميدهد بيشتر پيشبيني قابليت با و ثباتتر با محيطي در بررسي ضمن توسعهاي«سياستهاي و WTO به»الحاق عنوان با پژوهشی در 3 آنکتاد در کشورها تجربيات و پرداخته WTO به الحاق فرآيند مختلف جنبههاي به اجمالي کشورهاي براي WTO به الحاق اهميت تحقيق اين است. کشيده تصوير به را زمينه اين فرآیند جريان در که تعهداتي که میگیرد نتیجه چنین و داده توضيح را تازهملحقشده کشور امتيازات تعميق متضمن ضرورتا ميشود پذيرفته يا ايجاد WTO به الحاق مذاکرات آينده براي سرمايهگذاري نوعی بهمثابه تعهدات اين به است بهتر بلکه نیست نظر مورد هک معنا اين به است. ملموستر نيز سياسي لحاظ به نگرش اين ميرسد بهنظر شود. نگريسته ميشود داده تجاري طرفهاي به الحاق( مذاکرات )حين حال زمان در امتيازي اگر حتي متقاضي کشور نصيب بيشتري مراتب به پاداش و منافع آينده در که بود اميدوار ميتوان سازمان معتقدند )2001( رابينسون و جانسون عجماوغلو مشابه موضعي از نمايد. الحاق دنبال به تجاري چندجانبه الزامات و قواعد تعيينکننده جهاني نهاد بهعنوان تجارت جهاني. 4 کند ايجاد عضو کشورهاي براي را حداکثري منافع تا است آن در تجارت جهاني سازمان عمومي شوراي نشست بيستوسومين در اعضاء اجماع با با و شد پذيرفته سازمان اين در ايران عضويت درخواست 1384( خرداد )5 2005 مه 26 فرآيند بنابراین و درآمد تجارت جهاني سازمان در ناظر عضويت به ايران آن پذيرش جهاني سازمان در ايران عضويت هرچند کرد. آغاز را سازمان اين )الحاق( کامل عضويت 1. World Trade Organization. 2. UNCTAD (2001). 3. Ibid (2001). 4. Acemoglu, Johnson and Robinson (2001).

1396 تابستان 83 شماره بازرگانی پژوهشنامه 138 جهت در را مهمي تبعات و آثار بالقوه بهصورت ميتواند ناظر( عضو عنوان )به تجارت ولي باشد داشته بهدنبال کشور اقتصادي توسعه و رشد درنهايت و خارجي تجارت توسعه برآيند میدهد نشان ملحقشده تازه کشورهاي ساير تجربه و انجامشده علمي بررسيهاي جهاني سازمان در عضويت فرآيند در کشورها موفقيت و الحاق پيامدهاي منفي يا مثبت شناخت دارد. بستگي الحاق مذاکرات فرآيند مديريت جمله از مختلفي عوامل به تجارت ضرورت ديگر آن آسيبپذيريهاي و فرصتها امکانات توانمنديها و ملي اقتصاد دقيق مذاکراتي استراتژي تدوين و مذاکراتي مواضع صحيح تعيين که است ارتباط اين در اساسي ميسازد. ميسر را کارآمد طریق از ایران اقتصادی رشد بر WTO به الحاق بالقوه آثار بررسي پژوهش اين از هدف با WTO در کامل عضویت و الحاق تجاری مذاکرات فرآیند بین رابطه تحلیل و برآورد موجود شواهد است. سازمان آن به ملحقشده كشورهاي تجربه براساس اقتصادی رشد محدود کامل عضویت از پس دوره به تجارت جهانی سازمان به الحاق آثار میدهد نشان اصالحات عمده که دلیل این به نیز الحاق مذاکرات فرآیند طوالنی نسبتا دوره بلکه نبوده الحاق متقاضی کشورهای اقتصادی نهادهای و سیاستها الزامات مقررات و قوانین در رد بهسزایی نقش میافتد اتفاق تجاری مذاکرهکننده طرفهای فشار اثر در و دوره این در اثر نتیجه در و ملحقشده کشورهای خارجی تجارت بازشدن بهویژه اقتصادی اصالحات است. داشته کشورها این اقتصادی رشد در معناداری و محسوس کشور 179 آماری دادههای از استفاده با شده کوشیده پژوهش این در اساس این بر 33 1995 سال در WTO مؤسس و GATT موافقتنامه عضو کشور 128 )شامل جهان ایران جمله از عضویت متقاضی کشور 18 و 2 سازمان به تازهملحقشده بهاصطالح 1 کشور کشورهای اقتصادی رشد تجربه بررسی به هستند( الحاق مذاکرات فرآیند مشغول که با پویا دیتای پانل مدل از استفاده با منظور این برای شود. پرداخته WTO به ملحقشده بهویژه تجاری مذاکرات که شده پرداخته فرضیه این آزمون به Panel GMM رویکرد اینرو از است. بوده مؤثر کشورها اقتصادی رشد در نیز WTO به الحاق مذاکرات فرآیند شدهاند ملحق سازمان آن به مؤسس عضو کشور 128 بر عالوه کشور 36 تعداد 2016 سال پایان تا است ذکر شایان 1. عضویت متقاضی کشور 22 بین از همچنین است. داشته را مدلسازی برای الزم کفایت کشور 33 اطالعات که است. بوده استناد قابل کشور 18 تنها اطالعات 2. Newly Acceeded Countries (NACs).

...اهروشک یداصتقا دشر رب یراجت تارکاذم و تراجت ندوبزاب تارثا یسررب 139 ابتدا مبانی نظری پژوهش تبیین شده و پس از آن ادبیات موضوع و پیشینه پژوهش مرور شده است. همچنین در بخشی از این پژوهش به تحلیل توصیفی و آماری وضعیت اقتصاد ایران از نظر دو متغیر مهم مورد بررسی یعنی تولید ناخالص داخلی سرانه و بازبودن تجارت در مقایسه با کشورهای عضو سازمان جهانی تجارت پرداخته شده است. در گام بعدی مدل اقتصادسنجی مورد استفاده در پژوهش برای برآورد مدل رشد درونزا به روش پانل دیتا و رویکرد متغیرهای ابزاری تصریح شده و در نهایت در قسمت پایانی مقاله جمعبندی و نتیجهگیری از پژوهش حاضر و توصیههای سیاستی حاصل از آن برای سیاستگذاران کشور ارائه شده است. دو تفاوت اصلي بين تحقيق حاضر و مطالعات مورد بررسي وجود دارد. اول اينکه در اين تحقيق دوره بررسي به سه دوره )قبل از پذیرش عضویت ناظر فرآيند مذاکرات الحاق عضويت کامل( تقسيم شدهاست. دوم اينکه از مدل پانل ديتای پویا با رویکرد Panel GMM براي شبيهسازي جنبههای مختلف آثار الحاق به WTO )بازبودن 1 مذاکرات تجاری و عضویت کامل( با توجه به تجربه کشورهاي ملحقشده و تعميم آن به اقتصاد ايران استفاده شدهاست. 1. مباني نظري پژوهش مسأله اساسي نظريههاي رشد اقتصادي و تحليلهاي تعادل بلندمدت بررسي و تبيين علل تغيير در رشد اقتصادي كشورها در افق زماني بلندمدت است. نظريه رشد اقتصادي براي اولينبار توسط اقتصاددانان كالسيك همچون اسميت و ريكاردو در قرن 18 ميالدي مطرح شد. بعد از بحران بزرگ در دهه 1930 كينز با ارائه مدل اقتصادي خود ديدگاه بسياري از اقتصاددانان بعد از خود را در مورد عملكرد اقتصاد بازار تحتتأثير قرار داد. كينز معتقد بود سطح تعادلي اشتغال و توليد در مجراي سياستهاي كالن تعادل كل اقتصاد را تعيين ميكنند. 2 مدل رشد سولو سوان 3 در يك چارچوب نئوكالسيك بر نقش محوري انباشت سرمايه )كه موجب تغيير نسبت سرمايه به نيروي كار ميشود( تأكيد ميورزد. مدل ابتدايي 1. هرجا از عبارت»بازبودن«استفاده شد منظور بازبودن تجارت )openness( است. 2. جهت بررسي دقيق ايدههاي اقتصادي كينز به كتاب انقالب كينزي Klein,) 1947) مراجعه شود. 3. Solow (1956) and Swan (1956).

1396 تابستان 83 شماره بازرگانی پژوهشنامه 140 نرخ كه دارد داللت نكته اين بر و شده ارائه داگالس كاب توليد تابع پايه بر سوان سولو- كشورهاي در سرمايه بازدهي نرخ از بزرگي مضرب فقير كشورهاي در سرمايه بازدهي مدل نكته اين به استناد با. 1 نميكند تأييد را فرضي چنين دادهها البته كه است ثروتمند و درحالتوسعه كشورهاي اقتصادي رشد درباره بنيادين حقايق از بسياري سوان سولو اقتصادي رشد جديد نظريات از مجموعهاي نيز حاصل نميكند. بيان آنها متفاوت عملكرد فرآيند نظريات اين شدهاست. ارائه 4 هلپمن و گروسمن و 3 لوکاس 2 رومر توسط كه است كردهاند. مدل وارد درونزا بهصورت را تكنولوژيك رشد مختلف جوامع اقتصادی رشد نرخ بین مشاهده قابل تفاوتهای توضیح برای اقتصاددانان نئوکالسیکی رشد الگوی برجسته نمونه بهعنوان آوردهاند. روی متفاوتی نظری الگوهای به در را فناوری و اندیشه اقتصاد و میگیرد نظر در رشد موتور بهعنوان را فناوری توسعه نرخهای در تفاوت سولو الگوی چارچوب همین در. 5 میدهد قرار بحث مورد الگو این فناوری در برونزا تفاوتهای همچنین و جمعیت رشد نرخهای در تفاوت سرمایهگذاری قرار مختلف( جوامع رشد نرخهای )و سرانه درآمد تفاوتهای توضیح و تحلیل مبنای را میشود. داده نسبت فناوریتوسعه به سولو مدل در پایدار رشد علت همچنین است. داده متوقف سرمایه نزولی بازده دلیل به نهایت در سرانه رشد فناوری توسعه بدون سولو زعم به شد. خواهد تفاوت علل دقیقتر و ظریف توضیح که است این سولو الگوی در اهمیت حائز نکته میدهد. ارائه» 6 گذار پویایی»اصل قالب در را جهان کشورهای میان رشد نرخهای در نرخهای از متفاوت رشد نرخهای دارای تا میدهد کشورها به را فرصت این گذار پویایی وقتی چرا که باشد امر این برای توضیح میتواند استدالل این باشند. خود بلندمدت رشد فناوری تولید از باالتری نسبت به و میدهد افزایش را خود سرمایهگذاری نرخ اقتصادی رد ویل دیوید و رومر دیوید منکیو گریگوری مییابد. سریعتری رشد مییابد دست 1. Mankiw (1995). 2. Romer (1986). 3. Lucas (1988). 4. Grossman and Helpman (1991). 6. Transition Dynamic. ص. 62. ) 1379 ( جونز 5.

...اهروشک یداصتقا دشر رب یراجت تارکاذم و تراجت ندوبزاب تارثا یسررب 141 گزارش معتبری که در سال 1992 با عنوان»مقالهای در مورد تجربه رشد اقتصادی«1 منتشر کردند اثرات تجربی الگوی سولو را ارزیابی کرده و چنین نتیجه گرفتند که این الگو )در توضیح شرایط واقعی و تجربه کشورها( بهخوبی عمل میکند. در پژوهش حاضر نیز بسط رومری الگوی رشد سولو را مبنا قرار داده و بهدنبال آن هستیم تا نحوه وارد کردن بخش خارجی اقتصاد )شاخص»بازبودن«( در مدل رشد اقتصادی کشورها را در چارچوب این الگوی معتبر تبیین کرده و سپس تفاوت در نرخ رشد اقتصادی کشورهای ملحقشده در پیش از عضویت ناظر ضمن فرآیند مذاکرات الحاق و پس از عضویت کامل در WTO را )از طریق وارد کردن متغیرهای مجازی متناسب( بررسیکنیم. بر همین اساس مطابق بسط رومر فرض میکنیم در یک اقتصاد محصول Y با ترکیبی از سرمایه فیزیکی K نیروی کار متخصص H و براساس یک تابع کاب داگالس با بازدهی ثابت تولید میشود: Y=K α (AH) 1-α ) 1 در این تابع A یک فناوری کارافزا را نشان میدهد که با نرخ g به صورت برونزا رشد میکند. برای پرهیز از بحثهای طوالنی مربوط به بسط مدل 2 فرض کنید آموزش کارگران غیرمتخصص )ساده( به مدت زمان u براساس رابطه زیر نیروی کار متخصص به میزان H را ایجاد میکند: H= e ψu L ) 2 که در آن ψ مقدار ثابت مثبت است. سرمایه فیزیکی نیز با سرمایهگذاری بخشی از تولید بجای مصرف آن انباشته میشود. پس داریم: K=S k Y-dK ) 3 1. Mankiw, Romer and Weil (1992). 2. برای مطالعه بیشتر مراجعه شود به: جونز )1379( رومر )1383(.

1396 تابستان 83 شماره بازرگانی پژوهشنامه 142 است. استهالک ثابت نرخ d و سرمایهگذاری نرخ S k آن در که کرد: بازنویسی زیر بهصورت کارگر سرانه محصول برحسب را تولید تابع میتوان آنگاه y=k α (Ah) 1-α ) 4 h= e ψu انتقال چگونگی توضیح برای جدیدی عامل خود الگوی در سولو مدل بسط در رومر آن از استفاده با مختلف کشورهای که سازوکاری ترتیب این به و میکند اضافه فناوری میکند. درونزا را کنند استفاده مختلف سرمایهای و واسطهای کاالهای از میتوانند تعدادی و L کارگر از استفاده با Y همگن کاالی تولید به کشورها میشود فرض هک سرمایهای کاالهای تعداد میشود فرض همچنین بپردازند. Xj سرمایهای کاالهای از پس: است محدود h یعنی آنها مهارت سطح توسط کنند استفاده میتوانند کارگران Y=L 1-α h 0 X α j d j ) 5 که هستید کوچک کشور یک اقتصادی عملکرد بررسی حال در کنید فرض همچنین آموختن چگونگی در کشور این رشد عامل است. دور بسیار فناوری مرزهای از بالقوه است. جهان کشورهای سایر در موجود پیشرفته بسیار سرمایهای کاالهای از استفاده داشت: خواهید سرمایه انباشت برای مدل بسط روشهای از صرفنظر ضمن مجددا h(t) 0 X j (t)d j =K(t) ) 6 کل با است برابر تولید در استفاده مورد نوع هر از سرمایهای کاالهای کل مقدار بنابراین گرفته نظر در متقارن کاالهای بهعنوان الگو این در واسطهای کاالهای خام. سرمایه عرضه تولید تابع و )6( معادله با همراه واقعیت این و بوده Xj=X j تمام برای بهطوریکه میشود این برای فناوری کل تولید سولو الگوی براساس که است مفهوم این به )5( معادله در است: داگالس کاب تابع بهصورت اقتصاد Y=K α (hl) (1-α) ) 7

143 یسررب تارثا ندوبزاب تراجت و تارکاذم یراجت رب دشر یداصتقا...اهروشک کاالهای از استفاده برای فرد یادگیری چگونگی را»مهارت«خود الگوی در رومر یو استفاده و فرد پیشرفت رومر الگوی براساس دیگر بهعبارت میکند. تعریف واسطهای به میشود. اقتصادی رشد موجب گاوآهن و بیل جای به تراکتور و گیاهی آفات دفع مواد از میآموزند زیر معادله طریق از را سرمایهای کاالهای از استفاده چگونگی افراد ترتیب این h =μe ψu A γ L (1-γ) ; 0<γ 1, μ>0 )8 مهارت انباشت صرف کارکردن بهجای فرد یک که است زمانی بیانگر u معادله این در میشود فرض رومر الگوی به توجه با است. جهان در فناوری مرز نمایانگر نیز A میکند. از صرفنظر با دیگر یکبار. یعنی یابد توسعه g معادل ثابتی نرخ با فناوری مرز بهصورت را متوازن رشد مسیر در کارگر سرانه تولید مقدار میتوان 1 مدل بسط روشهای نوشت: زیر شرح به پارامترهایی و برونزا متغیرهای از تابعی ) 9 رشد نرخ در یکسانی سهم کشورها تمام که است این )9( معادله کلیدی مفاهیم از یکی دارند. میشود تعیین فناوری مرز توسعه نرخ توسط که بلندمدت تمام یکسان رشد نرخ پیشبینی آیا که است این میشود مطرح که مهمی سؤال بنابراین نرخهای اینکه بهخصوص خیر. یا دارد مطابقت تجربی شواهد با بلندمدت در کشورها مثال متفاوتند. کشورها میان شدهاند( محاسبه گذشته دهه سه یا دو طی )که رشد متوسط رشدی نرخ ژاپن اقتصاد بوده درصد 1 / 4 امریکا رشد نرخ 1960-1950 دوره در درحالیکه مثال دارد. وجود نیز طوالنیتر دورههای طول در تفاوتها این است. داشته درصد 5 معادل درحالیکه بوده درصد 1 / 8 امریکا اقتصاد ساالنه رشد نرخ متوسط 1994 تا 1970 سال از وسیع تغییرات آیا بنابراین است. درصد 1 / 3 حدود انگلستان رشد نرخ دوره همین در است تضاد در الگو این با مشاهدهشده رشد متوسط نرخهای وجود با حتی زیرا است مهم بسیار آن دلیل درک و بوده منفی پرسش این به پاسخ استفاده با را رشد نرخهای وسیع تغییرات میتوان کشورها بلندمدت رشد نرخ تفاوت عدم 158-160. صص ) 1379 ( جونز 1.

144 پژوهشنامه بازرگانی شماره 83 تابستان 1396 از»اصل پویایی گذار«توضیح داد. 1 بهطورکلی تا حدودی که کشورها بتوانند وضعیت خود را به لحاظ توزیع درآمد در بلندمدت تغییر دهند میتوانند نرخهای رشد متفاوتی داشته باشند. کشورهایی که زیر مسیر رشد متوازن و پایدار خود قرار دارند باید نرخ رشد سریعتری از نرخ رشد g داشته باشند و کشورهایی که در باالی مسیر رشد متوازن و پایدار خود قرار گرفتهاند باید نرخ رشد کندتری را تجربه کنند. اما چه عواملی سبب دور شدن یک اقتصاد از وضعیت شرایط پایدار خود میشود دالیل متعددی وجود دارد که یکی از آنها رویداد تکانه در ذخایر سرمایه یک کشور )همچون از بین رفتن ذخایر سرمایه یک کشور در اثر جنگ( 2 است. همچنین سیاستهای اصالحی که سبب افزایش انباشت سرمایه و مهارت میشود نیز از جمله این عوامل در جهت مثبت است. این دیدگاه کلی را میتوان با نگاه دقیقتر به رفتار متغیرهای کالن اقتصادی از جمله GDP سرانه کشورهای مختلف در سالهای گذشته نشان داد. این نکته بر این مهم داللت دارد که در تفسیر تفاوتهای نرخهای رشد میان کشورها باید با دقت و احتیاط بیشتری عمل کرد. حتی در یک دوره طوالنی این رشدها میتوانند متفاوت باشند. این دقیقا همان چیزی است که الگوی رومر پیشبینی میکند اما به این مفهوم هم نیست که نرخهای رشد بلندمدت میان کشورها متفاوت است. این واقعیت که ژاپن در چهل سال گذشته رشد سریعتری از امریکا داشته و رشد چین نیز در 20 سال گذشته سریعتر از هر دوی این کشورها بوده است چیز زیادی درباره زمینههای رشد بلندمدت این اقتصادها به ما نمیگوید. همچنین این استنباط که ژاپن چین و هند به عملکرد شگفتانگیز رشد اقتصادی خود ادامه بدهند نیز شبیه این نتیجهگیری است که بگوییم رشد اقتصادی در ایاالت متحده بعد از سال 1950 بهطور مستمر بیشتر از رشد اقتصادی انگلستان بوده است. تاریخ به ما نشان میدهد که حداقل این استنباط دوم صحیح نیست. الگوی رومر نکته دیگری را نیز نشان میدهد که مرکز ثقل الگوی نظری ما در پژوهش حاضر است. اصل پویایی گذار به سادگی یکی از خصوصیات معادله انباشت سرمایه در الگوی رشد نئوکالسیک نیست بلکه در این الگو پویایی گذار عالوه بر انباشت سرمایه درگیر 1. ر. ک. به: جونز) 1379 ( صص 97-73. 2. معتقدیم مهاجرت وسیع نخبگان و فرار مغزها نیز از جمله مهمترین علل کاهش سرمایه انسانی یک کشور است که در دهههای اخیر در ایران با شدت فراوان رخ داده است. )برای اطالع بیشتر ر.ک به: خاورینژاد )1394((.

145 یسررب تارثا ندوبزاب تراجت و تارکاذم یراجت رب دشر یداصتقا...اهروشک از و تجاری سیاستهای قالب در اقتصاد خارجی بخش طریق )از فناوری انتقال خصوصیات کشوری کنید فرض مثال میباشد. نیز )8( معادله در بینالمللی( همگراییهای به پیوستن طریق یور به را خود اقتصاد درهای و کاسته تجاریاش محدودیتهای سایر و تعرفهها از میخواهد خارج از فناوری انتقال در را کشور اقتصاد توانایی میتواند سیاستی اصالح این بگشاید جهان )9( معادله براساس داد. نشان )9( و )8( معادله در m افزایش با میتوان را امر این دهد افزایش سطح در که معنا این به میشود پایدار شرایط در درآمد سطح افزایش موجب m باالتر ارزش وجود حالت این اگر حاال دارد. قرار پایدار شرایط در درآمد زیر حاال اقتصاد درآمد جاری بهسرعت اقتصاد شرایط این در گذار پویایی اصل براساس میافتد اتفاقی چه باشد داشته حقیقت این با مطلب این. 1 میکند حرکت درآمد از باالتری سطح سمت به و کرده رشد ژاپن مثل دادند دست از را خود سرمایههای دوم جهانی جنگ در که کشورهایی که آماری نرخ که کشورهایی نیز و کرده رشد متحده ایاالت از سریعتر گذشته سال 60 در آلمان و. 2 دارد سازگاری یافتهاند رشد سریعتر نیز دادهاند افزایش را سرمایهگذاریشان سرمایهگذاری مسأله اقتصادی رشد و خارجی تجارت بین رابطه بیان برای دیگر روش پروژه ارزیابی سرمایهگذاری برای تصمیمگیری در مهم رویکرد یک است. تجاری سرمایهگذاری هزینههای سمت در است. فایده هزینه تحلیل براساس تجاری سرمایهگذاری یک ایجاد ارتباطات اقتصادی زیرساختهای بر تأثیرگذاری طریق از اقتصاد بازبودن اقتصادی فساد زمینههای کاهش و کارآفرینی و سرمایهگذاری برای پویا تجاری محیط تعیینکننده عوامل دیگر سمت در. 3 میدهد قرار تأثیر تحت را سرمایهگذاری هزینههای کرد: طبقهبندی گروه سه در میتوان را سرمایهگذاری یک از انتظار مورد سودآوری میزان 3( و آن از انحراف بهجای تولید به اقتصاد یک توجه میزان 2( بازار اندازه 1( تعیینکننده عوامل مهمترین از یکی بازار اندازه ترتیب این به. 4 اقتصادی شرایط در ثبات موضوع این تعیین در عامل مهمترین بنابراین و است تجاری سرمایهگذاری یک سودآوری نه. یا شود انجام سرمایهگذاری یک آیا که است.167 ص )1379( جونز.1 604. اول جلد )1387( شاکری 2..174-170 صص. )1379( جونز.3.174 )1379( جونز.4

1396 تابستان 83 شماره بازرگانی پژوهشنامه 146 و صنعتی توسعه زمینه در موفق کشورهای تجربه و انجامشده مطالعات نتایج براساس کشور یک ملی مرزهای به نباید را خاص سرمایهگذاری یک به مربوط بازار اقتصادی رشد بازار اندازه بر عمیقی بالقوه اثر بینالملل تجارت برای اقتصاد یک بازبودن میزان کرد. محدود سنگاپور در سخت دیسک گردانندههای تولید کارخانه یک ساختن مثال برای میگذارد. الزم اقتصادی صرفه زیرا نیست خوبی ایده باشد کشور این داخل به محدود بازار کل اگر و بوده بینالمللی کشتیرانی خطوط در طبیعی لنگرگاه یک سنگاپور اما نمیکند. ایجاد را که کشورهایی که میدهد نشان تجربی شواهد. 1 دارد را جهان اقتصادهای بازترین از یکی و بوده تولید از انحرافی جریانات با مخالف و تولید راستای در قویا دولتهایشان سیاست GDP از بخشی بهعنوان را بیشتری بسیار سرمایهگذاری هستند باز نیز بینالمللی تجارت بر بازتر اقتصاد که کشورهایی در افراد تجربی مطالعات شواهد براساس دیگر سوی از. 2 دارند سهم دارند گرایش غیرتولیدی فعالیتهای از بیش تولید به و داشته آزادتری تجارت و. 3 میکنند سرمایهگذاری تخصص و مهارت کسب برای را خود وقت از بیشتری است. بهرهوری رشد اقتصادی رشد و تجارت بین رابطه بیان برای دیگر اقتصادی شاخص سرمایه انباشت یعنی سرانه GDP رشد اصلی منبع دو بین اقتصاد علم میدانید همانطورکه اقتصاد بازبودن و شده قائل تفاوت بهرهوری رشد و انسانی( سرمایه و فیزیکی سرمایه از )اعم جریانهای بهروی اقتصاد بازبودن شد اشاره که همانگونه و بوده مؤثر منابع این دوی هر بر همچنین. 4 میکند کمک سرمایه انباشت سرعت افزایش به سرمایه و خدمات کاال بینالمللی با توأم فناوری سریعتر پیشرفت و انتقال طریق از را بهرهوری رشد سرعت اقتصادی بازبودن رب میتواند طریق سه از بینالملل تجارت اساس براین. 5 میبرد باال کارایی بهبود و ارتقاء )انتقال خارجی واسطهای نهادههای به دسترسی طریق از 1( بگذارد: اثر بهرهوری رشد نرخ بینالمللی نشر در تسهیل و )نوآوری( تولیدات جدید گونههای بازار اندازه توسعه 2( فناوری( 6 مدیریت(. دانش و R&D مهارتهای )رشد عمومی دانش 4. Anderson and Babula (2008); p.8. 6. Anderson and Babula (2008); p. 9. 174-75. صص ) 1379 ( جونز 1. 179. ص. ) 1379 ( جونز 2. 180-81. صص ) 1379 ( جونز 3. )1999(. رومر و فرانکل 5.

147 یسررب تارثا ندوبزاب تراجت و تارکاذم یراجت رب دشر یداصتقا...اهروشک اهميت نظري ادبيات میدهد نشان بررسیها نیز تجاریمذاکرات اهمیت درخصوص و تجارت حجم بين رابطه تا است قائل رشد و تجاري سياستهاي بين رابطه برای بيشتري بهطور نميتوان را رشد و تجاري موانع بين رابطه بررسي از حاصل نتايج بنابراين رشد. دو اين اينکه وجود با داد. نسبت اقتصادي رشد بر تجارت حجم تغيير اثرات به مستقيم رابطه ولي دارند هم با نزديکي بسيار ارتباط تجاري موانع و تجارت حجم يعني مفهوم بسيار عوامل زيرا باشد داشته مالحظهاي قابل تفاوت است ممکن اقتصادي رشد و بينشان نظير ميگذارند تأثير کشورها اقتصاد خارجي بخش بر که دارند وجود نيز ديگري مهم. 1 درآمد سطح و کشور اندازه جغرافيايي عوامل از حاصل زيان يا تجارت از حاصل ايستاي منافع بينالملل تجارت نظريه در تجارت نظريه بنابراین شدهاند. بررسي کلي و يکجا بهصورت تجاري محدوديتهاي ميگذارد. اختيار در فني پيشرفت و رشد روي بينالملل تجارت آثار از را اندکي شواهد ميتواند تجارت منافع که ميکند بيان روشني به بينالملل تجارت جديد نظريه مقابل در بازدهيهاي و نسبي مزيتهاي در تفاوت از: عبارتند که یابد افزايش بنيادي منبع چند از مقياس. از ناشي فزاينده کشورهاي و التين امريکاي شرقي آسياي رشد نرخهاي بين محسوس تفاوتهاي تجاري سياستهاي اثرات درباره جديدي يافتههاي به گذشته دهه چند در افریقا صحراي از ناشي شدن صنعتي بيستم قرن سالهاي بيشتر در است. انجاميده اقتصادي رشد بر شده تبديل درحالتوسعه کشورهاي بيشتر غالب استراتژي به واردات جايگزيني استراتژي واردات جايگزيني استراتژي از که التين امريکاي درحالتوسعه کشورهاي درحاليکه بود. آسياي کشورهاي ميکردند تجربه را پايين نسبتا اقتصادي رشد نرخ ميکردند تبعيت بودند. کشورها ديگر از سبقت حال در صادرات توسعه سياستهاي بهکارگيري با شرقي رابطه بررسي بهسمت تجربي پژوهشهاي یافتن سوق چرايي ميتواند احتماال رويداد اين بدهد. توضيح را 1970 دهه اواخر از کشورها اقتصادي عملکرد با تجاري آزادسازي تجارت بين ارتباط فهم در را مهمي بينش بينالملل تجارت جديد نظريه دیگر سوی از و تحقيق فعاليتهاي محل از اقتصادي رشد اگر مثال بهعنوان است. نموده ارائه رشد و 1. Rodriguez and Rodrik (2001).

1396 تابستان 83 شماره بازرگانی پژوهشنامه 148 بتواند کشور تا ميسازد فراهم را زمينهاي تجارت صورت آن در شود حاصل توسعه تجارت این بر افزون یابد. دسترسي خود تجاري شرکاي فناورانه پيشرفتهاي دانش به زا R&D توسعه و يافته دست بزرگتري بازارهاي به ميدهد اجازه توليدکنندگان به دسترسي امکان تجارت اينکه بهويژه دهند. بسط نوآوري به را فزاينده بازدهيهاي طريق فرآيند در حياتي نقش )که را واسطهاي و سرمايهاي کاالهاي به درحالتوسعه کشورهاي کاالهاي معرفي کشور يک رشد موتور اگر درنهایت ميسازد. فراهم دارد( آنها توسعه به دسترسي ساختن فراهم طريق از کشور آن رشد در مهمي نقش تجارت پس است جديد درحالتوسعه کشورهاي گفت ميتوان بنابراين دارد. جديد محصوالت عرضه و نهادهها از را بيشتري منافع محرومند نوآوري از خود که درحالتوسعه کشورهاي با مقايسه در. 1 ميکنند کسب هستند( نوآورانه فناوريهاي داراي )که توسعهيافته کشورهاي با تجارت پژوهش پیشینه و موضوع ادبیات 2. اقتصادي رشد و بازبودن 1 2. هرچند است. توسعه و رشد ادبيات در پرطرفدار مباحث از اقتصادي رشد با بازبودن رابطه حالت بهترين در اقتصادي رشد نظري مطالعات نشدهاست. يافت آن براي قطعي جواب هنوز رشد ادبيات دارند. اشاره اقتصادي رشد و تجاري موانع بين مبهم و پيچيده رابطه يک به هب ميتواند تجاري موانع ميدهند نشان که است مدلهايي از مختلفي انواع شامل درونزا. 2 بينجامد جهاني گستره در اقتصادي رشد کاهش يا افزايش ميشناسيم»بازبودن«يا تجاري آزادسازي عبارت تحت آنچه از روشن تعريف فقدان از زيادي ميزان به زمان طي در بازبودن تعريف است. پژوهشها این دیگر مهم چالش نیز پايهايترين ولی است بوده تغيير و نوسان حال در ديگري مرزي حد به مرزي حد يک ارزش مجموع تقسيم حاصل از است عبارت که است تجارت ساده نسبت بازبودن معيار کشور آن )GDP( داخلي ناخالص توليد ارزش بر کشور يک واردات و صادرات GDP به تجارت نسبت از تجربی مطالعات از زيادي تعداد.Openness = (X+M)/GDP 1. Huchect-Bourdon et al. (2011). به: ر.ک. 2. Romer(1990), Grossman and Helpman(1990), Rivera-Batiz and Romer(1991), Matsuyama (1992).

...اهروشک یداصتقا دشر رب یراجت تارکاذم و تراجت ندوبزاب تارثا یسررب 149 براي بازبودن اقتصاد استفاده کرده و به اين نتيجه رسيدهاند که رابطه مثبت و قوي بين بازبودن و رشد اقتصادي وجود دارد. يانيکايا 1 در مقاله خود با عنوان»بازبودن و رشد اقتصادي: بررسي تطبيقي بين کشوري«نشان میدهد آزادسازي تجاري رابطه ساده و سرراستی با رشد اقتصادي ندارد. وی براي اين منظور از دو گروه سنجههاي بازبودن براي کشورهاي مورد بررسي در 10 سال اخير استفاده کرده است. يافتههاي اين مقاله همخواني الزم با ادبيات نظري رابطه بين بازبودن و رشد اقتصادي را دارد. اما برخالف نگاه رايج به اثرات محدوديتهاي تجاري بر رشد اقتصادي نتايج برآوردهاي اقتصادسنجي اين مقاله نشان ميدهد که بهويژه براي کشورهاي درحال توسعه رابطه مثبت و در بيشتر موارد رابطه معناداري بين موانع تجاري و رشد اقتصادي وجود دارد. دوریک و گالی 2 در مقالهای با عنوان»بازبودن تجارت و رشد: چه کسی نفع میبرد «با بهرهگیری از رویکرد مدل ساختاری به تحلیل منافع پویای تجارت در بین کشورهای توسعهیافته و کشورهای کمترتوسعهیافته پرداختهاند. این دو با بهکارگیری مدل پانل دیتا برای برآورد مدل رشد اقتصادی 127 کشور در دو دوره 1960-1980 و 1980-2000 به این نتیجه رسیدهاند که نخست تخصصیافتن در کاالهای اولیه برای رشد اقتصادی نامناسب است دوم هرچند بازبودن باعث تقویت همگرایی در دهههای 1960 و 1970 شده است اما بعد از 1980 منافع تجارت بیشتر عاید کشورهای ثروتمند شدهاست و عواید اندکی نصیب کشورهای درحالتوسعه شدهاست و سوم بیشتر منافع پویای تجارت از طریق رشد بهرهوری حاصل شدهاست و افزایش سرمایهگذاری سهم کمی داشته است. شمسالديني و ديگران 3 در مقالهاي با عنوان»بررسي رابطه بين رشد اقتصادي و بازبودن تجارت«بهدنبال آزمون رابطه بين بازبودن تجارت )نسبت تجارت به )GDP و رشد اقتصادي در کشورهاي خاورميانه و شمال افریقا )MENA( به اين نتيجه رسيدند که پنج کشور از اين مجموعه )الجزاير اردن کويت لبنان و سوريه( که اقتصاد بازتري در مقايسه با بقيه دارند در سالهاي 1980-2005 رابطه بلندمدت و معناداري بين بازبودن و رشد اقتصادي وجود داشته است. 1. Ibid (2003). 2. Dowrick and Golley (2004). 3. Shamsedini et al. (2010).

150 پژوهشنامه بازرگانی شماره 83 تابستان 1396 هاچت بوردن و دیگران 1 نیز در مطالعهای با عنوان»رابطه بین بازبودن تجارت و رشد اقتصادی: نگاهی جدید به موضوع معیارهای بازبودن«مدل رشد اقتصادی برای 158 کشور جهان طی سالهای 1980-2004 را به روش پانل دیتا و بهکارگیری سنجههای مختلف بازبودن برآورد کرده و چنین نتیجه گرفتند که کشورهایی که کاالهای با کیفیت باال صادر میکنند با سرعت بیشتری رشد میکنند الگوی غیرخطی شاخص نسبت وابستگی تجاری نشان میدهد در کشورهایی که در صادرات کاالهای با کیفیت پایین تخصص پیدا میکنند ممکن است تجارت اثر منفی روی رشد داشته باشد و کشورهایی که تنوع صادراتی باالتری دارند رشد اقتصادی سریعتری را در نتیجه آزادسازی تجارت تجربه میکنند. هاسين و سيدين 2 در مقالهاي با عنوان»رشد اقتصادي در کشورهاي :ASEAN-4 تحليل پانل ديتا«بهدنبال آزمون رابطه بين رشد اقتصادي و متغيرهاي سرمايهگذاري مستقيم خارجي بازبودن و تشکيل سرمايه ثابت ناخالص در دوره 1981-2008 با استفاده از سه رهيافت pooled اثرات ثابت و اثرات متغير براي مدل پانل ديتا نشان دادند هم بين خود متغيرها و هم بين متغيرها و رشد اقتصادي رابطه مثبتی وجود دارد. همچنين در اين مطالعه در بين متغيرهاي مدنظر FDI بهعنوان کاراترين عامل شناسايي شد. بوجانکا و اولمان 3 در مقاله خود با عنوان»اثرات آزادسازي اقتصادي بر رقابتپذيري ملي در مراکز اصلي قدرت جهاني«بهدنبال پاسخ به اين دو پرسشاند که آيا رقابتپذيري ملي از آزادسازي اقتصادي تأثير ميپذيرد یا خیر و ماهيت اين تأثيرات چگونه است. ایشان چنین نتيجه گرفتند که رابطه مثبتی بين رقابتپذيري ملي و آزادسازي اقتصادي وجود دارد. آنها همچنین با بررسي همبستگي دادههاي GCR 4 و 5 EFW نشان دادند سطح آزادي اقتصادي تأثير مثبت و معناداري بر رقابتپذيري کشورهاي مورد بررسي دارد. براساس بررسيهاي اقتصادسنجي انجام شده در اين مقاله کشورهايي که اقتصاد بازتري دارند رقابتپذيرتر هستند. همچنين براساس يافتههاي ایشان استاندارد زندگي نرخ اشتغال بهرهوري موازنه بازرگاني جذابيت ملي و توان دستيابي به اهداف بهطور مستقيم توسط آزادي اقتصادي تعيين ميشوند. 1. Huchet-Bourdon (2011). 2. Hussin and Saidin (2012). 3. Bujanca and Ulman (2013). 4. Global Competitiveness Report. 5. Economic Freedom of the World.

...اهروشک یداصتقا دشر رب یراجت تارکاذم و تراجت ندوبزاب تارثا یسررب 151 شن و اوزکان 1 اثر عوامل برونزاي تعيينکننده GDP در کشورهاي بريکس )برزيل روسيه هند چين و افریقاي جنوبي( و ترکيه در دوره 1970-2011 را در مقالهاي با عنوان»عوامل بيروني رشد اقتصادي در کشورهاي در حال توسعه: کاربرد پانل ديتا«مورد بررسي قرار دادهاند. براي اين منظور ایشان حساب جاري صادرات FDI و واردات انرژي را بهعنوان عوامل برونزاي تعيينکننده رشد اقتصادي کشورهاي مورد بررسي منظور کرده و وجود رابطه بلندمدت بين اين عوامل و رشد اقتصادي کشورهاي مذکور در دوره مورد بررسي را از طريق آزمونهاي همبستگي پدروني کائو و جانسن فيشر اثبات کردند. فنیرا 2 در مقاله خود با عنوان»بازبودن تجارت و رشد در کشورهای درحالتوسعه: تحلیل رابطه پس از مقایسه شاخصهای تجارت«که با رویکرد تحلیل مقایسهای شاخصهای تجارت برای 82 کشور درحالتوسعه طی سالهای 1996-2012 و با استفاده از برآورد مدل رشد از روش پانل دیتا انجام شدهاست چنین نتیجه میگیرد که آزادسازی تجارت اثر ضعیفی در بهبود رشد اقتصادی کشورهای درحالتوسعه داشته است. وهاپی سادیکو و پتکوسکی 3 نیز اخیرا مطالعهای با عنوان»تحلیل تجربی اثرات بازبودن تجارت بر رشد اقتصادی: شواهد کشورهای اروپای جنوب شرقی«منتشر کردهاند که در آن با استفاده از برآورد پانل دیتا با رویکرد GMM سیستمی به بررسی رابطه بین بازبودن و رشد اقتصادی در ده کشور جنوب شرقی اروپا در سالهای 1996-2012 پرداخته و به این نتیجه رسیدهاند که: 1( اثرات بازبودن روی رشد مثبت است هرچند این رابطه خیلی باثبات نیست 2( کشورهایی که درآمد سرانه باالتری دارند بیشتر از بقیه کشورها از بازبودن منتفع شدهاند. گوهري )1387( نيز در پاياننامه خود با عنوان»بررسي رابطه ميان درجه بازبودن اقتصاد و رشد اقتصادي«با استفاده از سيستم معادالت همزمان در سه بخش صنعت خدمات و کشاورزي 24 کشور جهان از سال 1985 تا 2004 به برآوردهاي اقتصادسنجي پرداخته و نشان دادند درجه بازبودن و اندازه بازار داخلي در بخشهاي صنعت و خدمات اثر مثبتي بر رشد اقتصادي کشورهاي مورد بررسي داشته است. بنابراين به اعتقاد وی تجارت زمينه افزايش صنعتيشدن در کشورهاي درحالتوسعه را فراهم ميسازد. 1. Şen and Özkan (2014). 2. Fenira (2015). 3. Vehapi, Sadiku and Petkovski (2015).

152 پژوهشنامه بازرگانی شماره 83 تابستان 1396 طیبی )1392( در مطالعه خود با استفاده از مدل پانل دیتای پویا به بررسی آثار درجه بازبودن تجاری کشورها و نیز مکانیزم جذب سرمایهگذاریهای مستقیم خارجی بر سرمایهگذاری داخلی و رشد اقتصادی در ده کشور درحالتوسعه آسیایی پرداخته است. براساس نتایج مطالعه وی سرمایهگذاری داخلی سرمایهگذاری مستقیم خارجی درجه بازبودن تجاری و سرمایه انسانی اثر مثبت و معناداری بر رشد اقتصادی این کشورها داشته اما تورم و توسعه مالی اثر منفی و معناداری بر رشد اقتصادی داشتهاند. همچنین مشاهده شده که رشد اقتصادی سرمایهگذاری مستقیم خارجی و توسعه مالی اثر مثبت و معناداری بر سرمایهگذاری داخلی این کشورها دارد اما درجه بازبودن تجاری اثر منفی و معناداری بر سطح سرمایهگذاری این کشورها در دوره بررسی داشته است. کاوند )1396( نیز به بررسی اعتبار مدل رشد مقید به تراز پرداختها در ایران در سالهای 1357-93 پرداخته و نشان میدهد اگر دوره مذکور به دو دوره تقسیم شود: در دوره اول متوسط نرخهای رشد مقید به تراز پرداختها از متوسط نرخهای رشد واقعی بیشتر میشود که میتواند ناشی از بیشتر بودن متوسط نرخهای رشد صادرات غیرنفتی واقعی از متوسط نرخهای رشد صادرات نفتی واقعی باشد. در دوره دوم متوسط نرخهای رشد مقید به تراز پرداختها و متوسط نرخهای رشد واقعی کاهش یافته و در برخی دههها منفی شده است. این امر در نتیجه کمتر شدن متوسط نرخهای رشد صادرات غیرنفتی واقعی از متوسط نرخهای رشد صادرات نفتی واقعی است. در دوره دوم تفاضل متوسط نرخهای رشد مقید به ترازپرداختها و متوسط نرخهای رشد واقعی نسبتا کمتر شده و این دو نرخ به هم نزدیک شدهاند. 2 2. الحاق به WTO و رشد اقتصادي مطالعات اخير اختالف نظرهاي موجود درباره آثار الحاق به WTO بر منافع تجاري کشورهاي عضو را پررنگتر کردهاند. سوبرامانيان و وي 1 معتقدند WTO )و سلف آن )GATT به رشد و توسعه تجارت جهاني کمک شايان توجهي کردهاند بهطوريکه طبق برآورد ما تنها در سال 2000 WTO توانسته است باعث رشد 44 درصدي واردات جهاني شده و آن را به ميزان 3000 ميليارد دالر ارتقاء بخشد. سوبرامانيان و وي معتقدند 1. Subramanian and Wei (2003); 3.

153 یسررب تارثا ندوبزاب تراجت و تارکاذم یراجت رب دشر یداصتقا...اهروشک ار درحالتوسعه کشورهاي هم و توسعهيافته کشورهاي هم ميتواند WTO در عضويت رب WTO در عضويت تأثير اينکه ضمن دهد. قرار تأثير تحت متفاوت( روشهای به )البته بود. خواهد متفاوت کامال نيز کشور هر اقتصاد مختلف بخشهاي است معتقد 1 رز مثال برای شدهاند: كشيده نقد به ديگري مقاالت در ارزيابيها اين تجارت جريان بر WTO در عضويت آثار درباره معناداري آماري نتايج و شواهد هيچگونه WTO به الحاق آثار 2 فرانتينو همچنين است. نيامده دست به عضو کشورهاي بين دوجانبه تجارت موافقتنامههاي در عضويت آثار وي است. کرده تحليل و تجزيه را حکمراني بر چنین و داده قرار مقايسه مورد را عضو کشورهاي حکمراني بر 3 شمالي امریکاي آزاد دوره بين معناداري رابطه هيچگونه جهاني حکمراني شاخصهاي تحليل که میگیرد نتيجه نميدهد. نشان آنها حکمراني پيشرفت و عضو کشورهاي حضور يا مذاکرات رشد«و تجارت جهاني سازمان به»الحاق عنوان با پژوهشي طرح يک در نیز 4 وو و لي به پاسخگوئي بهدنبال رساندهاند انجام به کنگ هنگ تکنولوژي و علوم دانشگاه در که خير يا ميشود منجر سریعتر اقتصادي رشد به WTO در عضويت آيا که سوال اين براساس و کرده سازماندهي بازبودن و رشد بين رابطه تحقيات حوزه در را خود تحقيق رسيدند نتيجه اين به 1960-98 دوره در WTO/GATT به کشور 74 الحاق رويدادسنجي عضويت از پس دالر( 3000 از بيش سرانه درآمد )با باال درآمد با کشورهاي فقط که هک است حالي در اين يابند. دست سریعتري اقتصادي رشد به معناداري بهطور توانستهاند و بينالمللي همگرايي به پيوستن براي اقتصاد کردن باز پايين درآمد با کشورهاي براي اقتصادهاي دريافتند ایشان همچنين است. نبوده کافي اقتصادي سریعتر رشد به دستيابي درحاليکه کردهاند تجربه را سریعتري رشد الحاق از پس 5 قضایی رویههای نظام دارای سوسياليستي اقتصادهاي و داشته ماليمي پيشرفت )اروپا( قارهاي قانوني منشاء با اقتصادهاي رشد به شرايطي در تنها بازبودن يافتهها اين براساس داشتهاند. کمتري بهمراتب رشد )سابق( شود. پشتيباني کارآمد و متناسب اقتصادي نهادهاي توسط که ميانجامد باالتر اقتصادي 1. Rose (2004,2005 and 2006). 2. Ktino (2006). 3. North American FTAs. 4. Li and Wu (2003). 5. Common Law Origin.

1396 تابستان 83 شماره بازرگانی پژوهشنامه 154 را سرمايهگذاري و درآمد بر تجارت جهاني سازمان به الحاق پيامدهاي 1 وي و تانگ دست شواهدي به خود مطالعات در دو اين دادهاند. قرار مطالعه مورد عضو کشورهاي در سرمايهگذاري جلب و تحريک به صورتي در تنها WTO به الحاق ميدهد نشان که يافتهاند درايت با را WTO به الحاق رويههاي کشورها که ميانجامد درآمد افزايش و خارجي الحاق سياسي الزامات که دادند نشان همچنين آنها باشند. کرده اتخاذ همهجانبهنگري و حکمراني در ضعف از که کشورهايي براي بهويژه الحاق( مذاکرات )فرایند WTO به بودهاست. مؤثر و مفيد بسيار هستند برخوردار به الحاق و مالي بحران اثرات»مدلسازي عنوان تحت ديگري مقاله در 2 فنگ و گو اين به )CMS( 3 ثابت بازار سهم روش از بهرهگيري با آلمان«به چين صادرات بر WTO صادرات بر کوتاهمدت منفي اثر تجارت جهاني سازمان به چين الحاق که رسيدهاند نتيجه بر بلندمدت در الحاق اثرات ليکن است. داشته صنعتي محصوالت در آن بازار سهم و چين رشد که داد نشان CMS مدل همچنين است. بوده مثبت کشور اين بازار سهم و صادرات قبل دوره از بيشتر WTO به پيوستن از بعد آلمان به چين صادرات رقابتپذيري از ناشي است. بوده کشور آن الحاق از به الحاق اثرات بررسي به تطبيقي مقايسه تحليلهاي از استفاده با نیز )1390( فتحي هب تازهملحقشده کشورهاي نهادي شاخصهاي و داخلي اقتصادي سياستهاي بر WTO نشان و پرداخته غيرعضو کشورهاي و WTO مؤسس اعضاي با مقايسه در سازمان آن نهادی شاخصهای و تجاری و اقتصادی آزادسازی به مربوط شاخصهای وضعیت میدهد بلکه کامل عضویت از پس نهتنها تجارت جهانی سازمان به ملحقشده کشورهای عمده است. کرده پیدا نسبی بهبود نیز الحاق مذاکرات فرآیند در هرکدام و پرداخته موضوع مختلف ابعاد به بررسي مورد داخلي و خارجي مطالعات راهگشا تحقيق اين مفهومي مدل در نظر مورد متغيرهاي و موضوعات از بخشي بررسي در رودريک و رودريگز مطالعات به ميتوان بازبودن با آن ارتباط و رشد مدل حوزه در بودهاند. )2010( دیگران و شمسالدینی )2004( گالی و دوریک )2003( يانيکايا )2001( 1. Tang and Wei (2006). 2. Gou and Feng (2013). 3. Constant Market Share.

...اهروشک یداصتقا دشر رب یراجت تارکاذم و تراجت ندوبزاب تارثا یسررب 155 هاسین و سیدین )2012( بوجانکا و اولمان )2013( هاچت بوردن و دیگران )2013( شن و اوزاکان )2014( فنیرا )2015( وهاپی سادیکو و پتکوسکی )2015( و گوهری )1387( اشاره کرد. درباره آثار و پيامدهاي الحاق به WTO مطالعات لی و وو )2003( تانگ و وي )2006( گو و فنگ )2013( و فتحی )1390( مباحث قابل استفادهاي ارائه کردهاند. و باالخره در زمينه روشهاي مدلسازي و تحليل کم ي مورد نياز تحقيق حاضر از مطالعات یانیکایا )2003( دوریک و گالی )2004( شمسالدینی و دیگران )2010( هاسين و سيدين) 2012 ( بوجانکا و اولمان )2013( گو و فنگ )2013( هاچت بوردن و دیگران )2013( شن و اوزکان )2014( فنیرا )2015( وهاپی سادیکو و پتکوسکی ) 2015 ( گوهري )1387( و ندیری و محمدی )1390( بهره فراوان بردهايم. در عين حال دو تفاوت اصلي بين تحقيق حاضر و مطالعات مورد بررسي وجود دارد. اول اينکه در اين تحقيق دوره بررسي به سه دوره )قبل از پذیرش عضویت ناظر فرآيند مذاکرات الحاق عضويت کامل( تقسيم شدهاست. دوم اينکه از مدل پانل ديتای پویا با رویکرد Panel GMM براي شبيهسازي جنبههای مختلف آثار الحاق به WTO )بازبودن مذاکرات تجاری و عضویت کامل( با توجه به تجربه کشورهاي ملحقشده و تعميم آن به اقتصاد ايران استفاده شدهاست درحاليكه مطالعات انجامشده تاکنون بيشتر آثار الحاق بر متغيرهاي کالن اقتصادي و تجارت خارجي کشورهاي عضو يا ايران را برآورد يا مورد تحليل قرار دادهاند. با اين وجود هریک از مطالعات مورد بررسي در قسمت ادبيات موضوع و مطالعات انجامشده نقش ارزندهاي در تکميل دانش ما در حوزههاي ذيربط تحقيق حاضر داشته است. 3. بررسی تطبیقی وضعیت شاخصهای اقتصادی ایران و کشورهای عضو مؤسس ملحقشده و غیرعضو WTO تولید ناخالص داخلی سرانه :)GDPPC( جدول )1( و نمودار) 1 ( روند تغییرات تولید ناخالص داخلی سرانه )به قیمتهای ثابت سال 2010( را برای سه گروه کشورهای مورد بررسی در سالهای 1980-2015 نشان میدهد. همانطورکه مشاهده میشود کشورهای مؤسس سازمان بهدلیل سابقه طوالنی توسعه در این کشورهای پیشتاز اقتصاد جهانی بهویژه

156 پژوهشنامه بازرگانی شماره 83 تابستان 1396 جدول 1 مقایسه تغییرات تولید ناخالص داخلی سرانه ایران با کشورهای مورد نظر )به قیمتهای ثابت سال 2010( منبع: محاسبات محقق

157 یسررب تارثا ندوبزاب تراجت و تارکاذم یراجت رب دشر یداصتقا...اهروشک کشورهای با ایران سرانه داخلی ناخالص تولید تغییرات روند مقایسه 1 نمودار 2010( سال ثابت قیمتهای )به نظر مورد دارای دیگر کشورهای گروه دو به نسبت قابلمالحظهای فاصله با توسعهیافته کشورهای کشور 128 این داخلی ناخالص تولید متوسط 2015 سال در هستند. باالتری سرانه GDP کشورهای است. داشته رشد درصد 1 / 48 متوسط بهطور ساالنه که رسیده دالر 17519 به غیرعضو کشورهای از باالتر ولی مؤسس کشورهای از پایینتر سطح در تازهملحقشده 6730 به 1980 سال در دالر 4648 حدود از آنها سرانه GDP متوسط و دارند قرار سازمان گروه از کمتر اندکی آن ساالنه متوسط رشد البته که یافت افزایش 2015 سال در دالر GDP متوسط که است حالی در این است. بوده سال در درصد 1 / 06 حدود در و اول وجود با البته است. بوده دالر 4708 تنها 2015 سال در WTO غیرعضو کشورهای سرانه روند میشود محسوب تجاری سیکلهای طبیعت خاص موارد در جز که دورهای نوسانات 3 / 11 متوسط بهطور ساالنه و بوده صعودی نیز کشورها از گروه این برای شاخص این بهاستثنای )که WTO غیرعضو کشورهای رشد نرخ همچنین است. داشته رشد درصد

1396 تابستان 83 شماره بازرگانی پژوهشنامه 158 مقادیر بهدلیل بیشتر میشوند( محسوب جهانی مقیاس در کوچک خیلی اقتصادهای ایران»مزیت فرضیه گفت میتوان و بوده دوره ابتدایی سالهای در آنها سرانه GDP پایین بسیار است. صادق کشورها از گروه این مورد در عقبماندگی«میانگین حد در متوسط بهطور و غیرعضو کشورهای از باالتر ایران سرانه GDP متوسط ثابت قیمتهای به ایران سرانه GDP شاخص دارد. قرار WTO به تازهملحقشده کشورهای افزایش 2011 سال در دالر 6455 سطح به 1980 سال در دالر 4270 حدود از 2010 سال رشد روند WTO ناظر اعضای و سازمان مؤسس کشورهای با مقایسه در هرچند که یافته این در ایران اقتصاد رشد سرعت ولی درصد( 1 / 34 )ساالنه است کرده تجربه را مالیمتری ات 2012 سالهای در است. بوده بیشتر ملحقشده تازه کشورهای رشد متوسط از سالها شهاک ایران سرانه GDP شاخص هستهای بینالمللی تحریمهای بهدلیل بهویژه 2015 باتوجه میشود پیشبینی است. یافته تنزل 2015 سال در دالر 5510 سطح به درنهایت و یافته این بهبودی روند گذشته سال دو در کشور اقتصادی رشد و بینالمللی تحریمهای رفع به یابد. بیشتری سرعت شاخص 4 / 6 را 2016 سال در ایران اقتصادی رشد نرخ خود گزارش تازهترین در جهانی بانک گزارش براساس است. کرده پیشبینی درصد 5 / 2 نیز 2017 سال برای و برآورد درصد باالترین جیبوتی کشور از پس 2017 سال در ایران جهانی بانک ایران«اقتصادی»چشمانداز بنابر همچنین. 1 داشت خواهد افریقا شمال و خاورمیانه منطقه در را اقتصادی رشد نرخ 4 / 8 بهترتیب نیز 2019 و 2018 سالهای در ایران اقتصادی رشد نرخ بانک این پیشبینی اقتصادی رشد نرخ )2017( جهانی بانک حالیاستکه ایندر بود. خواهد درصد 4 / 5 و آن از پیش سال با مقایسه در که کرده برآورد درصد 2 / 3 میزان به را 2016 سال در جهان دارد. کاهش درصد 0 / 4 میشود مشاهده )2( نمودار و )2( جدول در همانطورکه تجارت: بازبودن شاخص بهرغم بررسی مورد کشورهای گروه سه هر در GDP به تجارت نسبت شاخص روند شاخص متوسط 1980 سال در است. صعودی دورهای نوسانات بعضی از برخورداری در درصد 94 / 7 سطح تا و بوده درصد 81 / 5 حدود WTO مؤسس اعضای برای بازبودن 1. The World Bank (2016).

...اهروشک یداصتقا دشر رب یراجت تارکاذم و تراجت ندوبزاب تارثا یسررب 159 جدول 2 مقایسه تغییرات شاخص بازبودن تجارت ایران با کشورهای مورد نظر سال 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 متوسط دوره اعضای مؤسس WTO 81/35 80/65 78/26 75/13 75/53 75/31 71/79 73/52 74/99 76/95 76/31 74/97 75/29 73/91 76/41 79/21 78/98 80/09 80/86 80/51 84/33 82/96 82/01 83/44 86/49 89/17 90/78 92/10 94/71 83/77 89/62 94/40 94/06 92/83 91/96 88/27 82/25 تازه ملحقشده به WTO 83/14 84/42 82/68 79/90 74/52 75/54 67/40 66/64 69/83 72/14 72/13 71/79 81/92 78/13 80/19 82/66 84/83 87/11 82/84 84/12 91/00 89/24 90/28 92/03 101/78 103/03 105/51 108/16 110/32 94/16 98/91 105/79 105/88 104/25 102/40 95/96 87/80 غیر عضو WTO )عضو ناظر( 73/07 70/00 68/34 63/87 57/63 51/89 47/37 48/50 40/16 58/27 60/23 61/02 64/89 62/20 57/08 57/57 60/42 64/69 64/61 62/27 63/90 65/62 68/61 75/62 82/19 83/30 83/66 78/59 82/76 74/86 77/08 75/96 78/78 78/51 77/52 79/21 67/23 ایران 42/48 40/31 38/06 38/73 27/93 23/17 14/14 17/88 21/58 27/94 37/08 44/19 40/40 46/04 41/61 35/14 35/22 32/65 29/23 34/89 41/26 40/54 48/17 50/68 53/09 56/05 54/69 51/52 49/90 45/42 45/74 42/21 43/09 47/26 43/06 39/47 منبع: محاسبات محقق.

160 پژوهشنامه بازرگانی شماره 83 تابستان 1396 نمودار 2 مقایسه روند تغییرات شاخص بازبودن تجارت ایران با کشورهای مورد نظر سال 2008 افزایش یافته است. با وقوع بحران مالی جهانی در این سال و درپیشگرفتن سیاستهای حمایتگرایانه در اکثر اقتصادهای بزرگ جهان از جمله امریکا اندکی از سرعت رشد تجارت جهانی کاسته شد و نسبت تجارت به GDP این گروه از کشورها با کاهش نسبی به حدود 88 / 27 درصد در سال 2015 رسید درحالیکه کشورهای تازه ملحقشده به WTO همزمان با فرآیند مذاکرات الحاق و عضویت کامل در آن سازمان تجارت خود را با سرعت بیشتری رشد داده و متوسط شاخص بازبودن تجارت برای این گروه کشورها از حدود 83 درصد در سال 1980 به سطح 108 / 16 درصد در سال 2008 افزایش یافت. البته این کشورها هم از اثرات نسبی بحران مالی جهانی مصون نماندند و نسبت تجارتشان تا 95 / 96 درصد GDP تنزل یافت. نکته مهم دیگری که تقریبا برای تمام کشورهای مورد بررسی صادق است سیر نزولی

161 یسررب تارثا ندوبزاب تراجت و تارکاذم یراجت رب دشر یداصتقا...اهروشک این تأسیس بهمحض اما است WTO تأسیس از پیش سالهای در تجارت بازبودن شاخص مذاکرات در کشورها تجاری آزادسازی رویکرد نتیجه خود )که 1995 سال در سازمان در و تجاری محدودیتهای دیگر و تعرفهها کاهش شاهد است( اروگوئه دور تجاری نسبت صعودی سیر درنهایت و کشورها اقتصادی رشد از تجارت رشد گرفتن سرعت نتیجه بحران از بعد شد اشاره همانطورکه )البته هستیم آنها داخلی ناخالص تولید به تجارت است(. افتاده اتفاق آن در نسبی وقفه یک 2008 سال در جهانی مالی بهنظر متفاوتتر موضوع WTO غیرعضو اقتصاد بزرگترین بهعنوان ایران مورد در هس هر از پایینتر همواره ایران اقتصاد برای بازبودن شاخص متوسط اینکه اول میرسد. قابل کشورهای دیگر با مقایسه در ما کشور بودن بستهتر از حاکی و بوده کشورها گروه درصد 39 حدود بررسی دوره در ایران GDP به تجارت نسبت متوسط است. جهان مقایسه کی ایران ایندرحالیاستکه است. WTO غیرعضو کشورهای نصف حدود که است بوده با مقایسه در کشور اقتصاد بگیریم نظر در را غیرنفتی صادرات اگر و است نفتی اقتصاد زا ایران اقتصاد حال هر به بودن بسته همه با اینکه دوم میباشد. بسته بسیار خود مقیاس گرفته قرار جهانی اقتصاد منفی و مثبت نوسانات تأثیر تحت و نبوده امان در جهانی روندهای از را کشور اقتصاد میتواند جهانی اقتصادی در همگرایی عدم که استدالل این لذا است. است. مردود کامال بدارد محفوظ جهانی نوسانات انواع کشورهای بقیه با ایران عمل مورد تعرفههای متوسط بین موجود نسبی شکاف به توجه با در شود. اقدام کشور تعرفههای تدریجی ساماندهی به نسبت میشود توصیه بررسی مورد بهسمت حمایتها که شود تأکید نحوی به باید تعرفهها منطقی ساختار به توجه اینباره بخشهای ترتیب این به شود. اصالح نوپا و مزیتدار صنایع و کشاورزی محصوالت و یافته جهانی ارزش زنجیرههای در مشارکت برای بیشتری امکان کشور اقتصاد مزیتدار مییابد. دست باالتری رشد به برآوردها نتایج تحلیل و مدل تصریح 4. اثرات و کشورها خصوصیات در پویایی اثرات همزمان بتوانیم آنکه برای پژوهش این در 179 تلفیقی دادههای بسنجیم )Panel GMM( پویا دیتای پانل مدل یک قالب در را زمان

1396 تابستان 83 شماره بازرگانی پژوهشنامه 162 1995 سال در WTO مؤسس و GATT موافقتنامه عضو کشور 128 شامل جهان کشور جمله )از عضویت متقاضی کشور 18 و 2016 ( تا 1995 )از سازمان به ملحقشده کشور 33 قالب در 2015 تا 1980 سالهای در هستند الحاق مذاکرات فرآیند مشغول که ایران( است. شده گرفته بهکار پانل دادههای کشور( )179 مقاطع در اطالعات گستردگی نظر از تلفیقی دادههای ماهیت به توجه با و شده استفاده )Panel Data( ديتا پانل اقتصادسنجي مدل از سال( )36 زمانی دورههای و ساختن مدل در آن توانایی برمیشمارند دیتا پانل روش برای که فراوانی مزایای از یکی رفتار به جاری رفتار میدهند نشان اقتصادی مدلهای بیشتر است. فردی پویاییهای )اعم اشخاص سطح در پویا مدل یک مایلیم موارد بیشتر در بنابراین است وابسته گذشته مختص توانایی این بزنیم تخمین مختلف( کشورهای یا بنگاهها نظیر حقوقی یا حقیقی از تردید بدون نیز کشورها اقتصادی رشد که آنجا از. 1 است دیتا پانل مدلهای منحصربه و مختلف کشورهای اقتصادی سیاستهای و نهادها گذشته ویژگیهای و رفتارها معرض در منحصربهفرد ویژگی این از اقتصادی رشد مدل تخمین در است مناسب اینرو از دارد قرار بگیریم. بهره پانلدیتا مدلهای اقتصادی رشد بر WTO به الحاق و بازبودن اثرات برآورد براي تحقيق اين فرضي مدل نظر در زير شکل به خارجي( تجارت بردارنده )در سولو رشد الگوی رومری بسط قالب در شدهاست: گرفته y it =X' it β+d' it γ+α+u i +ε it ) 10 رشد تعيينکننده مستقل متغيرهاي ماتريس X it سرانه GDP بيانگر y it آن در که تشکيل سرمایه موجودی نیرویکار موجودی )همچون رشد نظري مباني براساس اقتصادي مجازي متغيرهاي ماتريس D it و...( و بازبودن خارجي مستقيم سرمايهگذاري ثابت سرمايه است. کامل( عضویت دوره و الحاق مذاکرات فرآیند دوره )شامل WTO به الحاق ویژگیهای اثرات که است متداولی برآوردگر ثابت اثرات روش پانل مدلهای در برمیگیرد. در را دو هر ثابت( )افراد زمانی تغییرات/خصوصیات و ثابت( )زمان کشوری 1. Verbeek (2004); p. 360.

163 یسررب تارثا ندوبزاب تراجت و تارکاذم یراجت رب دشر یداصتقا...اهروشک بهطور OLS از استفاده با پویا مدلهای همچنین و درونگروهی یا ایستا مدلهای برآورد اما مواجهاند پیشپاافتادهای مشکالت با معموال مدلها این میانجامد. تورشدار نتایج به بالقوه و بوده درونزا بالقوه توضیحی متغیرهای اینکه اول رشد. رگرسیون مدلهای در بهویژه دوم باشد کوتاه زمانی دوره وقتی بهویژه باشند مواجه اندازهگیری خطای با است ممکن. 1 کنند مواجه تورش با را برآوردها است ممکن حذفشده متغیرهای اینکه روش از استفاده با پویا دیتای پانل مدل 2 باند و آرالنو مشکالت این با مواجهه برای توضیحی متغیر بهعنوان باوقفه برونزای متغیر از که دادند پیشنهاد را 3 تعمیمیافته گشتاورهای از برای 4 اول مرتبه تفاضل از است الزم باند و آرالنو برآورد استراتژی در میکند. استفاده مثال: برای شود. استفاده کشوری خاص اثر بردن بین lny it -lny it-1 =α 0 +γ(lny it-1 -lny it-2 )+β (lnx it -lnx it-1 )+(φ t -φ t-1 )+(ε it -ε it-1 ) ) 11 تصحیح )lny it-1 -lny it-2 ( جدید باوقفه وابسته متغیر توسط ε) it -ε it-1 ) خطای جمله که آنجا از دادهاند نشان 5 باند و بالندل خواهدبود. تورشدار درونگروهی برآوردگر اینرو از میشود و هستند پیوسته زمانی سریهای که زمانی برای GMM اول مرتبه تفاضل برآوردگرهای که ابزار سریها باوقفه سطح زیرا باشند داشته ضعیفی عملکرد بهنظر است کوتاه زمانی دوره تفاضل برآوردگر از استفاده دیگر ضعف میکند. فراهم تفاضلی معادالت برای را ضعیفی مقطعی تغییرات اطالعات کشوری خاص اثر حذف برای تفاضلگیری فرآیند که است این. 6 میبرد بین از نیز را سطح در بهعالوه نظر مورد برونزای متغیرهای با خودرگرسیو دیتای پانل مدل ترتیب این به میگیریم: نظر در زیر شکل به خطی پویای مدل یک بهعنوان را باوقفه وابسته متغیر y it =(X' it β+γy it-1 +α i +ε it ) 12 1. Vehapi et al. (2015); p.22. 2. Arellano and Bond (1991). 3. Panel Generalized Method of Moments/ Dynamic Panel Data. 4. First Difference. 5. Blundell and Bond (1998). 6. Vehapi et al., ibid, p. 22.

164 پژوهشنامه بازرگانی شماره 83 تابستان 1396 اگر مدل را با روش OLS تخمین بزنیم قطعا به یک برآوردگر سازگار برای دست نمییابیم it-1 ε همبسته هستند حتی اگر T بهسمت بینهایت میل کند. برای it-1 y و زیرا طبق تعریف حل این مشکل بالندل و باند )1998( رویکرد متغیرهای ابزاری 1 )روش )Panel GMM را معرفی کردند. این روش ابزارهایی بهکار میگیرد که در عین همبستهبودن با متغیرهای it-1 y همبسته است -y it-2 it-2 y با توضیحی درونزا با متغیر وابسته ناهمبسته باشد. برای مثال it-1 ε همبسته نیست. به این ترتیب رویکرد Panel GMM میتواند برآوردگرها درحالیکه با را یکدست کرده و مسأله تقلیل نمونه را اصالح کرد. 2 از جمله دیگر مزایای رویکرد پانل دیتای پویا به روش Panel GMM میتوان به حل مشکل درونزا بودن متغیرهای توضیحی )وربیک 2004 گرین 3 ( کاهش یا رفع همخطی در مدل )وربیک 2004 ( حذف متغیرهای ثابت در طی زمان 4 و افزایش بعد زمانی متغیرها 5 اشاره کرد. همچنین باید توجه داشت سازگاری برآوردگر Panel GMM به دو فرضیه اساسی متکی است. اول اینکه مجموعه متغیرهای ابزاری باید معتبر باشد یعنی با جمالت خطا همبسته نباشد. این فرضیه با استفاده از آزمون سارگان و هانسن 6 سنجیده میشود. دوم اینکه باید عدم وجود خودهمبستگی مرتبه دوم )AR2( در پسماندها تأیید بشود زیرا روش تفاضلگیری مرتبه اول برای حذف اثرات ثابت در صورتی روش مناسبی ارزیابی میشود که مرتبه خودهمبستگی جمالت اخالل از مرتبه دو نباشد. این فرضیه نیز با استفاده از آزمون همبستگی سریالی آرالندو و باند 7 آزموده میشود. شایان ذکر است روش پانل دیتای پویا به روش Panel GMM هنگامی بهکار میرود که تعداد مشاهدات در برش مقطعی )N( بیشتر از طول دوره )T( باشد )باند 2002 وربیک 8 بالتاجی 2008(. همچنین آلوارز و آرالنو 9 نشان دادند در کل وقتی N و T هر دو به سمت بینهایت میل میکنند برآوردگر GMM سازگار خواهد بود. 10 1. Instrumental Variables. 2. Verbeek (2004); pp.361-363. 3. Green (2008). 4. Baltagi (2008). 5. Hsiao (2003). 6. Sargan and Hansen. 7. Arellando Bond Serial Correlation Test. 8. Verbeek (2004). 9. Alvarez and Arelanno (2003). 10. Verbeek (2004), ibid, p.365.

...اهروشک یداصتقا دشر رب یراجت تارکاذم و تراجت ندوبزاب تارثا یسررب 165 برای اولینبار کاسلی و دیگران 1 از پانل دیتای پویا به روش Panel GMM برای برآورد مدلهای رشد اقتصادی استفاده کردند. ساکس 2 نیز معتقد است بررسی و تعیین درآمد سرانه باید مبتنی بر مدلهای پویا انجام شود. همچنین باند و دیگران 3 استفاده از این روش برای برآورد مدلهای رشد را بررسی کردهاند. برای نشان دادن این امر که آیا رابطه معناداری بین بازبودن از یکسو و الحاق به WTO )فرایند مذاکرات الحاق و عضویت کامل( از سوی دیگر با رشد اقتصادی وجود دارد با پشتوانههای نظری و تکنیکی ارائه شده و با مالک قراردادن الگوی تکاملیافته سولو )بسط رومری( و الگوی ارائه شده توسط منکیو و دیگران 4 صورت خطی مدل رشد خود را به شکل زیر در نظر میگیریم: ) 13 log(gdppc) it =β 0 +β 1 log(gdppc) it-1 +β 2 log(employ) it +β 3 log(gfcfg) it + β 4 log(fdi) it +β 5 log(cpi) it +β 6 log(openness) it +β 7 log(wto-nego) it + β 8 log(wto-access) it +ε it log(gdppc) it-1 طبق مدل سولو تحت»فرضیه همگرایی مشروط«5 انتظار میرود ضریب 1. Caselli, et al. (1996). 2. Sachs (2003). 3. Bond, et al. (2001). 4. Mankiw et al. (1992) 5. فرضیه همگرایی مشروط hypothesis( )the conditional convergence در کنار فرضیه همگرایی در رشد که از فروض مدل رشد نئوکالسیک است مطرح شده و درواقع توضیحی بر عدم رشد کشورهای فقیر در دورههای رشد پیوسته کشورهای توسعهیافته و کشورهای درحالتوسعه پیشرو از یک سو و رشد پرشتاب برخی کشورهای کمتر توسعهیافته و با درآمد سرانه پایین در زمان رشد کند کشورهای با درآمد باال است که مورد اخیر مزیت عقبماندگی Backwardness( )The Advantages of نامیده میشود. بهعبارت دیگر شرط تحقق رشد باال در کشورهای با درآمد سرانه پایین و بهرهمندی این کشورها از مزیتهای عقبماندگی این است که یک سری تغییر و تحوالت در این جوامع بهوقوع پیوندد که از آن جمله میتوان به تغییرات نهادی حکمرانی و رشد دموکراسی اصالح زیرساختهای اقتصادی تغییر در رفتار مصرف و پسانداز مردم کیفیت نیروی انسانی و... اشاره کرد. مزیت عقبماندگی نیز به این معنی است که کشورهای کمترتوسعهیافته و با درآمد سرانه پایین یک سری ویژگیها هستند نظیر ظرفیتهای بالقوه سرمایه انسانی و منابع طبیعی برای جذب سرمایهگذاریهای خارجی ظرفیتهای خالی در بخشهای مختلف مصرف محدود... که در صورت تحقق شرایط پیشگفته میتوانند به همگرایی در رشد و حتی دستیابی به رشدهای باالتر اقتصادی دست پیدا کنند. )برای مطالعه بیشتر ر.ک. به: جونز 1379 و تیماکوا 2011(.